“Cofiwch, cofiwch y pumed o Dachwedd.

Powdwr Gwn, Brad a Phlot.

Ni welaf unrhyw reswm pam y dylai Brad y Powdwr Gwn

byth anghofio.”

Bydd Tachwedd 5, 1605 am byth yn un o’r dyddiadau mwyaf cofiadwy yn hanes Prydain. Dyma'r diwrnod pan fu bron i Frenin Iago I o Loegr gael ei lofruddio.

Roedd Guy Fawkes yn aelod adnabyddus o'r grefydd Gatholig, a dyma'r ffigwr pennaf y tu ôl i'r Cynllwyn Powdwr Gwn. Dechreuodd drefnu’r cynllun gyda’i gyd-gynllwyniwr, Robert Catesby, ar ôl i’r Brenin Iago I feddiannu’r orsedd yn 1603. Cyn teyrnasiad y Brenin Iago, roedd y wlad i raddau helaeth dan arweiniad pobl a oedd yn ymarfer y grefydd Brotestannaidd ac nad oeddent yn oddefgar o rhai o'r ffydd Gatholig. Teimlodd y Pabyddion eu bod yn cael eu tangynrychioli, eu cam-drin, a'u cam-drin, ond yr oedd ganddynt obeithion y byddai pethau yn gwella gyda'r Brenin newydd. Yn hytrach, aethant yn waeth.

Creodd y Brenin Iago orchymyn a oedd yn mynnu bod pob offeiriad Catholig yn gadael Lloegr. Erlidiwyd y rhai oedd yn ymarfer y grefydd, a daeth criw bychan ohonynt ynghyd a dyfeisio cynllwyn i ladd y Brenin. Arweiniodd Fawkes a Catesby y grŵp trwy ddyfeisio cynllun i osod deinameit o dan Dŷ’r Senedd a’i gychwyn yn ystod sesiwn a fyddai’n cael ei mynychu gan y Brenin a llawer o brif arweinwyr Protestannaidd y cyfnod.

Fawkes gosod y deinameit i fyny, ac roedd pethau fel petaent yn mynd yn ôl y cynllunnes i grŵp o warchodwyr wneud gwiriad annisgwyl o'r seler lle'r oedd y ffrwydron wedi'u paratoi. Cymerodd y gwarchodwyr Fawkes i'r ddalfa, a rhwystrwyd y cynllwyn. Tra yn y carchar, cafodd Fawkes ei arteithio nes iddo roi enwau aelodau eraill ei grŵp o'r diwedd. Cafodd pob un olaf ohonyn nhw ei dalgrynnu a'i ladd. Cafodd sawl un eu hongian, gan gynnwys Fawkes, yna'u tynnu a'u chwarteru.

Ar y noson yr oedd y Brenin Iago I i fod i gael ei ladd, gorchmynnodd goelcerth fawr i ddathlu ei oroesiad. Ar ben y tân roedd delw o Guto Ffowc. Daeth hyn yn draddodiad blynyddol, a hyd heddiw mae 5 Tachwedd yn cael ei goffáu gydag arddangosfa tân gwyllt a choelcerthi. Dyfeisiwyd rhigwm syml i blant hefyd i sicrhau y byddai stori’r plot hwn yn cael ei drosglwyddo o genhedlaeth i genhedlaeth.